W niedzielny wieczór na skawiński rynek zawitał tabor cygański, a wraz z nim nieokiełznana Cyganka Aza.

Po raz pierwszy mieliśmy możliwość obejrzenia filmu wytwórni Diana-Film Poznań z 1926 roku, który można śmiało określić jako międzynarodową superprodukcję.

Zdjęcia plenerowe w urokliwej scenerii podkrakowskiego Ojcowa wyszły spod ręki niemieckiego operatora Maxa Fassbendera, znanego ze współpracy z mistrzem Fritzem Langiem.

Wnętrza filmował Albert Wywerka, operator o bogatym dorobku, w późniejszych latach znany z takich dzieł, jak: „Prokurator Alicja Horn”, „Znachor” czy „Pani minister tańczy”. Recenzja z 1926 roku podkreślała szczegóły i bogactwo scenograficzne, jak autentyczne wnętrza pałacu hr. Żółtowskiego, czy stare meble gdańskie z XVII wieku.

Nie bez znaczenia była też międzynarodowa obsada filmu, w tym autentyczni Cyganie, którzy i poza planem odegrali ważną rolę – tworząc jedną z legend okołofilmowych. Oto aktorka Kazimiera Skalska, kreująca postać Motruny – porzuconej żony Tumrego – została ukąszona przez żmiję. „Szczęściem, obeszło się bez groźniejszych następstw, dzięki lekom cygańskim, zaaplikowanym przez autentycznego wodza tych Nomadów, Józefa Kolompara, który uczestniczył w zdjęciach na czele watahy, złożonej z 30 osób” – pisała ówczesna prasa.

Rolę tytułową powierzono hipnotyzującej Irenie Jedyńskiej, wówczas 25-letniej – a już o bogatym dorobku artystycznym – tancerce baletowej. Rodem warszawiance, byłej primabalerinie Teatru Królewskiego w Madrycie, a potem Opery w Buenos Aires, wreszcie primabalerinie Teatru Wielkiego w Poznaniu.

W roli Jagi wystąpiła Lydia de Rogossa, była artystka Teatru Królewskiego w Bukareszcie; w roli Fanny – Wanda Jurkieczowa, artystka teatru krakowskiego, a Maryny – miss Tina Valen, autentyczna Amerykanka, artystka wytwórni „Metro Pictures”.

Obsada:

Władysław Bracki – cygan Tumry

Irena Jedyńska – cyganka Aza

Kazimiera Skalska – Motruna

Ziemowit Starski – dziedzic Adam

Zygmunt Chmielewski – Aprasz

Antoni Piekarski – Janek

A. Arsenjew – Łepiuk

Tina Valen – Maryna

Wanda Jurkiewiczowa – Fanny, guwernantka Wandy

Lydia de Rogossa – Jaga

Michał Melina – lokaj

Mariusz Sas – Harasymowicz

Iza Wiśniewska – Wanda, siostra dziedzica

Scenariusz i reżyseria: Artur Twardyjewicz

Chociaż to film niemy, czarnobiały i w słabej jakości obrazu – jego moc tkwi w ekspresyjnym aktorstwie i prawdzie przekazu. Widać, że 91 lat temu kino polskie radziło sobie zdecydowanie lepiej niż obecnie, przyciągając do polskich wytwórni uznanych w świecie artystów. Oryginalnie film trwał półtorej godziny, zachowane i odtworzone kopie składają się na 50-minutowy obraz.

Integralną częścią projekcji jest muzyka, specjalnie skomponowana przez Waldemara Rychłego na bazie zapisków muzyki tradycyjnej Oskara Kolberga i motywów cygańskich, połączonych ze współczesną jazzową improwizacją i energią akustycznego rockowego grania. To ona nadaje dodatkowy kształt, dynamikę, emocje i tło obrazowi. Chociaż każda z części – film i muzyka – mogłyby równie doskonale istnieć samodzielnie, razem tworzą optymalną, perfekcyjną całość.

Na żywo zagrali:

Waldemar Rychły – gitara, dzwonki

Joanna Zielecka – flety

Katarzyna Gluza – skrzypce

Dziękujemy za wspólnie spędzony wieczór.

Joanna Kurpiel, źródło: CKiS, fot. Jarosław Karasiński